(mükellef) sayılması, farz veya vâcip bir orucun bir kimsenin zimmetinde

borç olarak sabit olması için aranan şartlar kastedilir. Fıkıh literatüründe

bu şartlar, ‘orucun vücûb şartları" olarak da anılır. Oruç tutmamayı mu

bah kılan mazeret halleri de, bu yükümlülük şartlarını açıklayan ilâve bilgilerdir.

a) Yükümlülük Şartları

Namaz mükellefiyeti için gerekli olan şartlar yani Müslümanlık, ergenlik

(bulûğ) ve belli bir aklî olgunluk düzeyinde olmak (akıl), oruç için de gerekli

ve geçerlidir.

Ergenlik yaşına gelmeyenler ibadetlerle yükümlü olmamakla birlikte,

alıştırmak ve ısındırmak maksadıyla, aile büyükleri onlara ara ara namaz

kılmalarını ve oruç tutmalarını söyleyebilir. Peygamberimiz, yedi yaşından

on yaşına kadarki sürede çocuğun namaza alıştırılmasını önermiştir. Bedenî

durumları dikkate alınmak şartıyla çocukların 8-9 yaşlarından itibaren oruca

alıştırılmaları da uygundur.

Genel vücûb şartları yanında kişinin ayrıca oruç tutmaya güç yetirecek

durumda olması ve yolcu olmaması da şarttır. Bu şartlar orucun edasının

vâciplik şartları olarak da adlandırılır. Oruç bahsinin başında zikrettiğimiz

âyetin belirttiğine göre, hasta ve yolcu olan kişiler isterlerse oruç tutmayabilirler.

Fakat tutmadıkları oruçları normal duruma döndükten sonra kazâ

ederler. Hasta için normal durum iyileşmek, yolcu için ise, yolculuğun bitmesidir

(ikamet). Oruç tuttuğu takdirde kendisinin veya çocuğunun zarar

görmesi muhtemel olan gebe veya emzikli kadınlar da oruç tutmayabilirler.

Hatta zarar görme ihtimali kuvvetli ise tutmamaları gerekir. Durumları normale

döndüğünde tutamadıkları oruçları kazâ ederler.

Yaşlılık sebebiyle oruç tutmaya artık gücü yetmeyenler, bunun yerine bir

fakir doyumluğu olan fidye verirler.

b) Oruç Tutmamayı Mubah Kılan Mazeretler

Kur'an'da ve hadislerde, dinde insanlara zor gelecek hiçbir yükümlülüğün

bulunmadığına sıklıkla işaret edildiğini, herhangi bir sıkıntı ve meşakkatin

bulunduğu durumda da mükelleflere birtakım kolaylık ve ruhsatların

tanınmış olduğunu biliyoruz. Bu genel ilkenin bir parçası olarak, bazı durumlarda

farz olan ramazan orucunu tutmamaya da müsaade edilmiştir.

Ramazan orucunu tutmamayı mubah kılan mazeretler (özürler) genel

hatlarıyla şunlardır:

1. Sefer. Sefer (yolculuk) hali genellikle, sıkıntı ve meşakkatli olduğu için yolcu olanlara birçok konuda kolaylıklar getirilmiştir. Yolcu olanlar için, namazın terkine değil, kısaltılmasına veya cemedilmesine ruhsat verildiği halde, namaza göre daha yorucu ve yıpratıcı olduğu için orucun terkedilmesine ruhsat verilmiştir (bk. el-Bakara2/183-184). Bununla birlikte yolcu sayılan kimsenin, eğer gerçekten bir sıkıntı yoksa ve zarar da görmeyecekse oruç tutması daha faziletli görülmüştür.

Geceden niyetlendiği orucu tutarken, gündüzün yola çıkmak durumunda

kalan kimse, Hanefîler'e göre, bu orucunu tamamlasa daha iyi olur; fakat

bozması durumunda kefâret gerekmez. Şâfiî ve Hanbelîler ise, ramazan

ayında Hz. Peygamber'in Mekke fethine çıktığında Kadîd denilen yere varıncaya

kadar oruçlu olup orada orucunu bozduğuna dair rivayete dayanarak,

geceden niyet edilmiş orucun bile sefer durumunda bozulabileceğini söylemişlerdir.

Savaş durumu veya cephede uzun süre çatışma durumu da aynı

şekilde bir mazerettir. Bu durumlarda kalan kişi, sağlığına ve görevine uygun

düşen seçeneğe göre hareket etmelidir.

2. Hastalık. Hastalık da birtakım ruhsatların sebebi olan bir durumdur.

Yüce Allah, bölüm başında zikredilen âyette hiçbir kayıt getirmeden hasta

olanların, iyileştikleri bir vakitte oruç tutabileceklerini ifade etmiştir. Bu bakımdan

oruç tuttuğu takdirde hastalığının artmasından veya uzamasından

endişe eden, yahut böyle olmamakla birlikte oruç tutmakta zorlanacak olan

kimseler oruç tutmayabilir veya başlamış bulundukları orucu bozabilirler.

Oruç tuttuğu takdirde hasta olacağı tıbbın verilerine göre kuvvetle muhtemel

olan kişinin de hasta hükmünde olduğu söylenmiştir.

3. Gebelik ve Çocuk Emzirmek. Gebe veya emzikli olan kadınlar,

kendilerine yahut çocuklarına bir zarar gelmesinden korkmaları halinde oruç

tutmayabilirler. Bunlar bir yönüyle hasta hükmünde oldukları gibi, onlara

bu ruhsatı tanıyan hadisler de bulunmaktadır (Nesaî, “Sıyâm”, 50-51, 62; İbn

Mâce, “Sıyâm”, 3).

4. Yaşlılık. Dinimiz oruç tutmaktan âciz olan yaşlı kimselerin oruç tutmasını

istememiş, bunun yerine, tutamadıkları her gün için bir yoksulu doyuracak

kadar fidye vermelerini öngörmüştür. Bölüm başında zikredilen

âyette oruç tutmaya güç yetiremeyenlerin veya tutmaya çalıştıkları takdirde

büyük bir sıkıntı çekecek olanların fidye vermeleri gerektiği ifade edilmektedir.

İyileşme ümidi bulunmayan hastalar da bu hükümdedir. Ancak ramazanda

oruç tutma gücüne sahip olmayıp da, daha sonra kazâ edebilecek

durumda olanlar fidye vermeyip tutamadıkları oruçları kazâ ederler.

İyileşmeyen sürekli bir hastalık nedeniyle oruç fidyesi veren kimse daha

sonra oruç tutmaya güç yetirecek olsa fidyenin hükmü kalmaz; oruç tutması

ve önceki tutamadığı oruçları kazâ etmesi gerekir.

5. İleri Derecede Açlık ve Susuzluk. Oruçlu bir kimse açlıktan veya

susuzluktan dolayı helâk olacağından, beden ve ruh sağlığının ciddi boyutta

bozulacağından endişe ediyorsa veya böyle bir şeyin olması tecrübeye veya

doktor raporuna göre kuvvetle muhtemel ise, orucunu bozması câiz olur.

Hatta ölüm tehlikesi açıksa oruç tutması haram olur.

6. Zor ve Meşakkatli İşlerde Çalışmak. Esas itibariyle bir insanın

ibadetlerini normal bir şekilde yapmasını engelleyecek zor ve ağır işlerde

çalışması veya çalıştırılması doğru değildir. İnsanın ibadetini sağlıklı bir şekilde

yapmakla geçimini temin ikilemi arasında bırakılması insan hakları

açısından kesinlikle kabul edilebilir bir durum değildir. Böyle bir durumda

bırakılan kişi, eğer toplum kendisine daha iyi iş imkânları sağlayamıyorsa,

dolayısıyla işinden ayrıldığı takdirde geçim sıkıntısı çekmesi kesin veya

kuvvetle muhtemel ise, bu durumda oruç tutmayabilir. Geçici bir süre ağır

bir işte çalışmak durumunda kalan ise bu durumda oruç tuttuğu takdirde

sağlığına bir zarar erişeceğinden endişe ediyorsa oruç tutmayabilir. Bunlar

imkan bulurlarsa kaza ederler, deðilse oruç yerine fidye verirler.

Kur'an'da oruç tutmamayı mubah kılan mazeretler olarak hastalık, yolculuk

ve oruca güç yetirememeden söz edilmiştir (el-Bakara 2/184-185).

Fakihler de oruç tutmama ruhsatını bu üç durumla sınırlı tutmayı tercih etmiş,

bu üç durumun ortak özelliği meşakkat olsa bile, her meşakkat halinde

oruç tutulmayabileceğini söylemekte mütereddit davranmışlardır. Bunun en

başta gelen sebebi, mükelleflerin sübjektif ve değişken bir durum olan meşakkati belirlemede ölçüsüz veya mütesâhil davranıp olur olmaz bahanelerle

orucu terketmesine yol açma, yani bu ruhsatı kötüye kullanma endişesidir.

Bununla birlikte oruç ibadeti, netice itibariyle kul ile Allah arasında kalan bir

yükümlülük ilişkisi olduğundan, mükelleflerin yukarıda sayılan mazeretler

ışığında kişisel inisiyatiflerini kullanması, mazeretleri içlerine sinmediği sürece

orucu terketmemesi, haklı ve geçerli bir mazeretlerinin bulunduğuna iyice

kani olduklarında da anılan ruhsattan yararlanması isabetli bir tutum olur.

Sıralanan bu mazeretlerden biri sebebiyle oruç tutamayan kimse, oruca, oruçlulara ve ramazan ayına hürmeten, mümkün oldukça bunu belli etmemelidir.

Canına veya bir uzvuna yönelik bir tehdide mâruz kalan kimsenin nasıl

davranacağına ilişkin olarak kimi âlimler, zorlama karşısında ramazan orucunu bozmayıp zulmen öldürülen kimsenin günahkâr olmayacağını; tersine

dinine bağlılığını gösterdiği için büyük bir sevap kazanmış olacağını söylemişlerse de ağırlık kazanan görüş bu durumda orucu bozmanın daha doğru

olacağı yönündedir. Hatta tehdit altında kalan kişi, oruç için tanınan yolculuk,

hastalık gibi bir mazerete sahip ise, zorlama karşısında orucunu bozmazsa

günahkâr olur.

Düğün veya sünnet yemeği gibi bir ziyafete çağrılan kimsenin, genel olarak

diğer davetlerde olduğu üzere bu davete icabet etmesi, dostluk bağlarının

güçlendirilmesi veya ilişkilerin geliştirilmesi vb. amaçlara hizmet edeceği için

teşvik edilmiştir. Nâfile oruç tuttuğu bir günde böyle bir ziyafete çağrılan

kimse, sözü edilen olumlu amaçlara hizmet edeceğinden eminse, bu davete

icâbet etmesinin yerinde bir davranış olacağı; fakat, yine de beklenmedik yararlara ve güzelliklere yol açabileceği mülâhazasıyla genel olarak bu tür davetlere icâbet edip orucunu bozmasında bir beis bulunmadığı ifade edilmiştir.

Başlanmış olan nâfileyi tamamlamak gerektiği kuralı sebebiyle bozduğu bu

orucu daha sonra kazâ eder.